मिरची :-
प्रस्तावना :-
रोजच्या आहारात मिरची हि अत्यावश्यक असते . बाजारात हिरव्या मिरचीस वर्षभर मागणी असते . याखेरीज भारतीय मिरचीस परदेशातूनही चांगली मागणी आहे . महाराष्ट्र मिरचीची लागवड अंदाजे १ लाख हेक्टरी क्षेत्रावर होते .
महाराष्ट्रातील मिर्चीखालील एकून क्षेत्रापैकी ६८ टक्के क्षेत्र नांदेड, जळगाव, धुळे, सोलापूर ,कोल्हापूर, नागपूर, अमरावती, चंद्रपूर ,उस्मानाबाद या जिल्ह्यात आहे . मिरचीमध्ये अ . व . क . जीवनसत्वे भरपूर प्रमणात असल्याने मिरचीचा संतुलित आहारात समावेश होतो . तीखटपना व स्वाद यामुळे मिरची हेक्टरी महत्वाचे मसाल्याचे पिक आहे . मिरचीचा औषधी उपयोग सुद्धा होतो .
हवामान :-
उष्ण आणि दमात हवामानात मिरची पिकाची वाढ चांगली होऊन उत्पादन चांगले मिळते . मिरची पिकाची लागवड पावसाळा , उन्हाळा आणि हिवाळा या तीनही हंगामात करता येते . पावसाळ्यात जास्त पाउस व ढगाळ वातावरण असल्यास फुलांची गळ जास्त होते .
पाने व फळे कुजतात . मिरचीला ४० इंचापेक्षा कमी पाउस असणे चांगले मिरचीच्या झाडांची आणि फळांची वाढ २५ ते ३० सेल्सिअस तापमानाला चांगली होते . आणि उत्पादनही भरपूर येते .तापमानातील तफावतीमुळे फळे फुले गळ मोठ्या प्रमाणात होते . व उत्पादनात घट येते. बियांची उगवण १८ ते २७ सेल्सिअस तपमानास चांगली होते .
जमीन :-
पाण्याचा उत्तम महिन्यात निचरा होणार्या ते मध्यम भारी जमिनीत मिर्चीचे पिक चांगले येते . हलक्या जमिनीत योग्य प्रमाणात सेंद्रिय खाते वापरल्यास मिरचीचे पिक चांगले येते . पाण्याचा योग्य निचरा ण होणार्या जमिनीत मिर्चीचे पिक घेऊ नये
पावसाळ्यात तसेच बागायती मिरचीसाठी मध्यम काळी आणि पक़्न्यच उत्तम निचरा होणारी जमीन निवडावी . उन्हाळ्यात मध्यम ते भारी जमिनीत मिरचीची लागवड करावी . चुनखडी असलेल्या जमिनीतही मिराचीच्र पिक चांगले येते .
हंगाम :-
खरीप पिकाची लागवड जून , जुलाई महिन्यात आणि उन्हाळी पिकाची लागवड जानेवारी फेब्रुवारी महिन्यात करावी .
पुसा ज्वाला :-
हि जात हिरव्या मिरचीसाठी चांगली असून या जातीची झाडे बुटकी व भरपूर फांद्या असलेली असतात . फळे साधारणपणे १० ते १२ सेमी लांब असून वजनदार व खूप तिखट असते . पिकलेली फळे लाल रंगाची असतात .
पंत सी -१ :
हिरव्या व लाल (वाळलेल्या ) मिरचीच्या उत्पादनाला हि जात चांगली आहे . या जातीची फळे उलटी असतात . मिरची पिकल्यावर फळांचा आकर्षक लाल रंग येतो . फळे ८ ते १० सेमी लांब असून साल जड असते . फळांतील बियांचे प्रमाण अधिक प्रमाणात असून बोकड्या रोगास प्रतिकारक आहे .
संकेश्वरी ३२ :
या जातीची झाडे उंच असतात . मिरची २० ते २५ सेमी लांब असून पातळ सालीची असतात . सालीवर सुरकुत्या असतात . वाळलेल्या मिरचीचा रंग गर्द लाल असतो . जी -२ , जी -३ , जी -४ , जी -५ , या जातीची झाडे बुटकी असतात . या चांगल्या जाती आहेत . फळांची लांबी ५ ते ८ सेमी असून फलाना रंग गर्द तांबडा असतो .
मुसाळवाडी :
या जातीची झाडे उंच वाढतात . खरीप हंगामासाठी हि जात चांगली असून बोकड्या , भुरी आणि डायबाक या रोगांना कमी प्रमाणात बळी पडतात .
पुसा सदाबहार:
या जातीची झाडे उंच असून पाने इतर जातीपेक्षा रुंद असतात .पिकलेली मिरची तेजस्वी सरासरी उत्पादन साडेसात तर दहा टन व वाळलेल्या मिरचीचे दीड ते दोन टन उत्पादन मिळते . हि जात मावा कोळी या किडींना तसेच डायबाक आणि विशानुजन्य रोगांना प्रतिकारक आहे .
या शिवाय विद्यापीठांनी विकसित केलेंडर अग्निरेखा , परभणी टोल , फुले ज्योती , कोकणक्रांती , फुले मुक्त फुले सुर्यमुखी एनपी -४६ या सारख्या अधिक उत्पादन देणाऱ्या जाती लागवडी योग्य आहे .
बियाणाचे प्रमाण :
हेक्टरी १ ते दीड किलो बियाणे वापरावे .
पूर्वमशागत :
एप्रिल मे महिन्यात जमीन पुरेशी नांगरून वखरून तयार करावी . हेक्टरी ९ ते १० टन कुजलेले शेणखत जमिनीत मिसळावे .
लागवड :
जिरायती पिकासाठी सपाट वाफ्यावर रोपे तयार करतात . तर बागायती पिकासाठी गादी वाफ्यावर रोपे तयार केले जातात . आणि कुळवून भुसभुशीत करावी . जमिनीत दर हेक्टरी २० ते २५ टन चांगले कुजलेले शेणखत मिसळावे . नंतर २५ फुट लांब ४ फुट रुंद १० सेमी उंच आकाराचे गादी वाफे तयार करावेत . प्रत्येक गादी वाफ्यावर ३० किलो चांगले कुजलेले शेणखत आणि अर्धा किलो सुफला मिसळावे .
बी पेरण्यासाठी ८ ते १० सेमी अंतरावर वाफ्याच्या रुंदीला समांतर वाफ्याच्या रुंदीला समांतर ओळी तयार करून त्यामध्ये १० टक्के फोरेट दाणेदार १५ ग्राम दर वाफ्याला टाकून मातीने झाकून घ्यावे . त्यानंतर या ओळींमध्ये दोन सेमी ओळींवर बियांची पातळ पेरणी करावी . व बी मातीने झाकून टाकावे . बियाण्यांची उगवण होईपर्यंत वाफ्यांना दररोज झारीने पाणी द्यावे . बी पेरल्यानंतर ३० ते ४० दिवसांनी रोपे लागवडीस तयार होतात .
उंच आणि पसरत वाढणार्या जातींची लागवड ६० बाय ६० सेमी अंतरावर आणि बुटक्या जातीची लागवड ६० बाय ४५ सेमी अंतरावर करावी . कोरडवाहू मिरचीची लागवड ४५ बाय ४५ सेमी अंतरावर करावी . रोपांची सरीवरंबा पद्धतीवर लागवड करावी . रोपे गाडीवाफ्यातून काढल्यानंतर लागवडीपूर्वी रोपांचे शेंडे १० लिटर पाण्यात १५ मिली मोनोक्रोटोफॉस ३६ टक्के प्रवाही अधिक २५ ग्राम डायथेनम ४५ अधिक ३० ग्राम पाण्यात मिसळणारे गंधक ८० टक्के मिसळलेल्या द्रावणात बुडवून लाववेत .
खते आणि पाणी व्यवस्थापन :-
वेळेवर वरखते दिल्यामुळे मिरची पिकाची जोमदार वाढ होते . मिरचीच्या कोरडवाहू पिकासाठी दर हेक्टरी ५० किलो नत्र ५० किलो स्फुरद आणि ओलिताच्या पिकासाठी दर हेक्टरी १०० किलो नत्र ५० किलो स्फुरद आणि ५० किलो पालाश द्यावे . यापैकी स्फुरद आणि पालाश यांची पूर्ण मात्र आणि नत्राची अर्धी मात्र रोपांच्या लागवडीच्या वेळी द्यावीत .नत्राची उर्वरित अर्धी मात्रा रोपांच्या लागवडीनंतर ३० दिवसांनी बांगडी पद्धतीने द्यावी .
मिरची बागायती पिकला जमिनीच्या मगदुराप्रमाणे पाणी द्यावे . प्रमाणापेक्षा जास्त किंवा कमी पाणी देऊ नये . झाडे फुलावर आणि फळावर असताना झाडांना पाण्याचा तान देऊन रोपे लावणीनंतर १० दिवसात शेतात रोपांचा जम बसतो . या काळात १ दिवसाआड पाणी द्यावे . त्यानंतर ५ दिवसांच्या किंवा एक आठवड्याच्या अंतराने पाणी द्यावे . साधारणता हिवाळ्यात १० ते १५ दिवसांच्या अंतराने पिकला पाणी द्यावे .
आंतरमशागत :-
मिरचीच्या रोपांच्या लागवडीनंतर २० ते २५ दिवसांनी पहिली खुरपणी करावी त्यानंतर तणांच्या तीव्रतेनुसार खुरपण्या करून शेत तणविरहित ठेवावे . खरीप मिरचीला लागवडीनंतर २ ते ३ आठवड्यांनी रोपांना मातीची भर द्यावी . बागायती पिकांच्या बाबतीत रोपांच्या लागवडीनंतर २ महिन्यांनी हलकी खंडणी करून सारी फोडून झाडांच्या ओळीच्या दोन्ही बाजूंची मातीची भर द्यावी .
रोग आणि कीड :-
रोग :-
मर :-
हा रोग जमिनीतील बुरशीमुळे होतो . लागण झालेली रोपे निस्तेज आणि मलूल होतात . रोपांचा खोडाचा भाग आणि मुळे सडतात . त्यामुळे रोप कोलमडते .
उपाय :-
१० लिटर पाण्यात ३० ग्राम कॉपर ऑक्झीक्लोराराईड ५० टक्के मिसळून हेक्टरी द्रावण गादी वाफे किंवा रोपांच्या मुला भोवती ओतावे .
फळे कुजणे आणि फांद्या वळणे :-
(फ्रुट रॉट अॅण्ड डायबॅंक ) हा रोग कोलोटोटीटम कॅपसीसी या बुरशीमुळे होतो . या रोगाचा प्रादुर्भाव झालेल्या हिरव्या किंवा लाल मिरचीवर वर्तुळाकार खोलगट डाग दिसतात . अशी फळे कुजतात आणि गळून पडतात . बुरशीमुळे झाडाच्या फांद्या शेंड्याकडून खाली वळत जातात . प्रथम कोवळे शेंडे मारतात . झाल्यास झाडे सुकून वाळतात तसेच पानांवर आणि फांद्यावर काळे ठिपके दिसतात .
उपाय :-
या रोगाची लक्षणे दिसताच शेंडे खुडून त्यांचा नाश करावा . तसेच डायथेन झेड - ७८ किंवा डायथेन एम ४५ किंवा कॉपर ओक्झीक्लोराईड यापैकी कोणतेही एक बुरशीनाशक औषध २५ ते ३० ग्राम १० लिटर पाण्यात मिसळून रोग दिसताच दर १० दिवसांच्या अंतराने ३ ते ४ वेळा फवारावे .
भुरी :- (पावडरी मिल्ड्यू ):
भुरी रोगामुळे मिरचीच्या पानाच्या वरच्या आणि खालच्या बाजूवर पंढरी भुकटी दिसते . या रोगाचा प्रादुर्भाव जास्त प्रमाणात झाल्यास पाने गळतात .
उपाय :-
भुरी या रोगाचा प्रादुर्भाव दिसतात ३० ग्राम पाण्यात मिसळणारे गंधक किंवा १० मिलीलीटर कॅरथेन १० लिटर पाण्यात मिसळून मिरचीच्या पिकावर १५ दिवसांच्या अंतराने दोन फवारण्या कराव्यात .
कीड :-
फुलकिडे :-
हेक्टरी कीटक आकाराने अतिशय लहान म्हणजे १ मिली पेक्षा कमी लांबीचे असतात . त्यांचा रंग फिकट पिवळा असतो . कितास्क पानावर ओरखडे पाडून पानाचे रस शोषण करतात . त्यामुळे पानाच्या कडा वरच्या बाजूला चुरडलेल्या दिसतात . हेक्टरी कीटक खोडातील रसही शोषून घेतात . त्यामुळे खोड कमजोर बनते व पानांची गळ होते .
उपाय :-
रोपलावणीपासून ३ आठवड्यांनी पिकावर १५ दिवसांच्या अंतराने ८ मिलीलीटर डायमेथेयम १० लिटर पाण्यात मिसळून फवारावे .
मावा :
हेक्टरी कीटक मिरचीची कोवळी पाने आणि शेंड्यातील रस शोषण करतात . त्यामुळे नवीन पालवी येणे बंद होते .
उपाय :-
लागवडीनंतर १० दिवसांनी १५ मिली मोनोक्रोटोफोस ३६ टक्के प्रवाही १० लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी .
काढणी व उत्पादन :-
हिरव्या मिरचीची तोडणी साधारणपणे लागवडीनंतर अडीच महिन्यांनी सुरु होते . पूर्ण वाढलेल्या व सालीवर चमक असलेल्या हिर्व्यासा फळांची तोडणी देठासह १० दिवसांच्या अंतराने करावी . साधारणपणे हिरव्या मिरच्यांची तोडणी सुरु झाल्यानंतर ३ महिने तोंडे सुरु राहतात . अशा प्रकारे ८ ते १० तोडे सहज होतात . वाळलेल्या मिर्च्यांसाठी त्या पूर्ण पिकून लाल झाल्यावरच त्यांची तोडणी करावी .
जातीपरत्वे ( बागायती ) हिरव्या मिरच्यांचे हेक्टरी ८० ते १०० क्विंटल उत्पादन मिळते वाळलेल्या लाल मिरच्यांचे उत्पादन ९ ते १० क्विंटल निघते . व कोरडवाहू मिरचीचे उत्पादन ६ ते ७ क्विंटल येते .