अंजीर:-
प्रस्तावना:-
व्यापारी दृष्टीने अंजिराची लागवड फक्त महाराष्ट्रातच केली जाते . सध्या महाराष्ट्रात एकून ४१७ हेक्टर क्षेत्र अंजीर लागवडीखाली असून त्यापैकी ३१२ हेक्टर पेक्षा अधिक क्षेत्र एकट्या पुणे जिल्ह्यात आहे . सातारा व पुणे जिल्ह्याच्या शिवेवरील नीरा नदीच्या खोऱ्यातील खेड- शिवारापासून जेजुरीपर्यंतचा ( पुरंदर - सासवड तालुका ) १० - १२ गावांचा परिसर हाच महाराष्ट्रातील अंजीर उत्पादनाचा प्रमुख भाग होय . औरंगाबाद जवळील दौलताबाद भाग , नाशिक आणि पूर्ण खानदेश जिल्ह्यात या फळझाडाची थोडीफार लागवड होते.
अंजीर हे कमी पाण्यावर येणारे कटक फळझाड आहे . अलीकडे सोलापूर - उस्मानाबाद येथे अंजिराची लागवड शेतकरी करू लागले आहेत . त्यावरून अंजीर हे सर्व म्हणायला हरकत नाही .
अंजीर हे पोषण दृष्ट्या एक उत्तम फळ आहे . तसेच ते औषधी आहे . ताज्या अंजिरात १० ते २८ टक्के साखर असते . चुना , लोह व अ आणि क जीवनसत्वे यांचा चांगला पुरवठा होतो . अंजीर हे सौम्य रेचक असून शक्तिवर्धक , पित्तनाशक व रक्तशुद्धी करणारे असल्यामुळे इतर फळांपेक्षा अधिक मौल्यवान समजले जाते . दरम्यान हि त्याचा अतिशय उपयोग होतो .
हवामान :-
उष्ण व कोरडे हवामान अन्जीराला चांगले मानवते . त्यामुळे महाराष्ट्रात हे फळ आणखी मोठ्या क्षेत्रात करायला भरपूर वाव आहे . कमी उष्णतापमान या पिकाला घातक ठरत नाही . ओलसर दमट हवामान मात्र निश्चितपणे घातक ठरते . विशेषता कमी पावसाच्या भागात जिथे ऑक्टोंबर ते मार्चपर्यंत पाण्याची थोडीफार सोय आहे . अशा ठिकाणी अंजीर लागवडीस वाव आहे .
जमीन ; -
अगदी हलक्या माळराणापासून मध्यम काळ्या व तांबड्या जमिनीपर्यंत अंजीर लागवड शक्य आहे . भरपूर चुनखडी असलेल्या तांबूस काळ्या जमिनीत अंजीर उत्तम वाढते . चांगला निचरा असलेली एक मीटर पर्यंत खोल असलेली कसदार जमीन अंजीरासाठी उत्तम होय . मात्र या जमिनीत चुन्याचे प्रमाण असावे . खूप काळ्या मातीची जमीन या फळझाडाला अयोग्य असते . खोलगट आणि निचरा नसलेल्या जमिनीत हे झाड पाहिजे चांगले वाढत नाही .
सुधारित जाती :-
अंजिराच्या अनेक जाती आहेत . त्यात सिमरना , कालीमिराना , कडोटा , काबुल , मार्सेल्स , ( व्हाईट सान पेट्रो ) आदी जाती प्रसिद्ध आहेत . पुणे भागातील पुना अंजीर नावाने प्रसिध्द असलेली जात ( एड्रीएटीक ) किंवा कॉमन या प्रकारातील असून महाराष्टात मुख्यता हीच जात लावली जाते .
अभिवृद्धी किंवा रोप तयार करणे :-
अंजिराची अभिवृद्धी फाटे कलमाने केली जाते . खात्रीच्या बगयाताकाराच्या रोगमुक्त बागेतील जोमदार वाढीची झाडे निवडून नंतर त्यातून उत्तम व दर्जेदार फळे देणारी झाडे निवडतात व अशा झाडावरील १.२५ सेमी जाडीच्या आठ ते बारा फांद्या कलमासाठी वापरावा . फाटे कलम तीस ते चाळीस सेमी लांब असावेत . त्यावर किमान चार ते सहा फुगीर व निरोगी डोळे असावेत .
कलमांचा तालाचा काप डोळ्याच्या काही खाली घ्यावा आणि वरचा डोळ्याच्या वर अर्धा सेमी जागा सोडून घ्यावा . दोन्ही काप गोलाकार घ्यावेत . फाटे कलम गादी वाफ्यावर ३० *३० सेमी वर किंवा दोन डोळे मातींत जातील अशी लावावीत . कलमे किंचित तिरपी करावीत . लावण्यापूर्वी कलमाच्या बुडांना आय . बी . जे . किंवा सिरेडीक्स यासारखे आखाडे मुळ फोडणारे संजीवक लावले त्र मूळ्या लवकर फुटतात .
लागवड :-
पावसाळ्यापूर्वी मी महिन्यात ५ * ५ मीटर अंतरावर ०.६० * ०.६० * ०.६० मीटरचे खड्डे घ्यावेत . शिफारस केलेल्या अंतरानुसार अंजीर फालापिकाची लागवड केल्यास हेक्टरी ४०० झाडांची लागवड होऊ शकते . च्नागली माती , पोयटा , शेणखत , रासायनिक खात सिंगल सुपर फोस्फेट १/२ किलो प्रती खड्डा व थायमेट १० जी बांगडी पद्धतीने वापरून पावसाळ्यापूर्वी खड्डे भरून घ्यावेत . जून , जुलाई मध्ये पाउस पडून जमिनीत भरपूर ओल झाल्यावर अंजिराची मुळे फुटलेली रोपे खड्यात लावावीत .
रोपावर भरपूर पाने फुटलेली असल्यास फक्त २ ते ३ पाने बाकीची पाने खोडाला इजा ण होता काढून टाकावीत . खड्यात मधोमध रोप लावून पाण्याची चूळ द्यावी नंतर कलम रुजेपर्यंत टी चार दिवसांनी गरजेनुसार पाणी द्यावे .
खते :-
अंजिराच्या झाडांची निट व जोमाने वाढ होण्यासाठी लागवडीच्या सुरुवातीच्या काळात नियमित खते द्यावीत . एक वर्षाच्या झाडाला साधारणपणे १ घमेले शेणखत व १०० ते १५० ग्राम अमोनिअम सल्फेट पुरेशे होते . दरवर्षी हे प्रमाण वाढवीत नेऊन ५ वर्षे वयाच्या झाडांना ४ ते ५ घमेली शेन खत व १ किलो अमोनियम सल्फेट द्यावे . लहान झाडांना खते नेहमी पावसाळ्याच्या सुरुवातीला घालावीत नंतर मात्र मोठ्या झाडांना खते विश्रांतीचा काळ संपताना म्हणजे सप्टेंबर महिन्याचं अखेरीस द्यावीत . ५ ते ६ वर्षे वयाच्या झाडास ६०० ग्राम पालाश दिल्याने फळे चांगल्या प्रतीची मिळतात .
पाणीपुरवठा :-
अंजिराच्या झाडाला फार पाणी लागत नाही . परत फळझाड वाढीच्या काळात हंगाम , जमिनीचा मगदूर व मशागतीचा प्रकार यानुसार जरुरीप्रमाणे नियमित पाणी द्यावे झाड फळावर आल्यावर ऑक्टोंबर ते मे महिन्यात नियमित पाणी द्यावे . जुलाई व ओगस्ट हा काळ झाडाच्या विश्रांतीचा असतो . फळे लागून वाढत असताना पाण्यात हयगय होऊ देऊ नये .
कारण त्यास्मुळे फळांच्या आकारावर अनिष्ठ परिणाम होतो . फळे पिकू लागल्यावर मात्र पाणी अतिशय कमी म्हणून आळी नुसती ओली होतील एवढे द्यावे . कारण अधिक पाण्याने फळाची गोडी कमी होते . फळे तोडणे पूर्ण झाल्यावर झाडाचे पाणी बंद करावे .
फळांची काढणी :-
दुसर्या वर्षापासून अन्जीरास थोडी थोडी फळे येऊ लागतात . परंतु फळाचे उत्पादन झाडे उत्महाराष्ट्रात पोसेपर्यंत घेऊ नयेत . चवथ्या वर्षापासून उत्पादन घेण्यास हरकत नाही . सात आठ वर्षाची झाडे झाल्यावर उत्पादन चांगले येते . उत्तम काळजी , मशागत , खते , दिली तर एका झाडापासून २५ ते ४० किलो फळे मिळतात .
बहार धरल्यानंतर १२० ते १४० दिवसात फळे काध्नेस तयार होतात . फळ पक्व होताना फ़क़्लवरिल हिरवी छटा जाऊन फळ पिवळसर लालसर व जांभळ्या रंगात दिसू लागते . पक्व फळ देठासह धारदार चाकूने कापून काधावे . फळे लवकर तयार होणेसाठी केलेल्या प्रयोगात एन्सीमिडल २५० पीपीएम या प्रमाणात झाडावर फवारले असता फळे महिना ते सव्वा महिना आधी तयार होतात .
अंजीर सुकविणे :-
अंजीर सुकवीण्यासाठी पुना अंजीर हि जात सर्वोत्कृष आहे . उत्तम पिकलेली बिनडांगी अंजिराची फळे ग्यावीत . बाहेरून बंद होणारी पेटी घेऊन त्यात काढता घालता येतील असे जाळीचे खण करून घ्यावेत . जाळीवर पिकलेल्या अंजिराची फळे पसरावीत . पेटीच्या खालच्या खणात निखा - शेगडी ठेवण्याची सोय करावी .
धुरी देण्याच्यावेळी जाळीवर फळे ठेवून निखा यावर गंधकाची पावडर टाकून पेटी बंद करावी . हे काम द्राक्षाच्या धुरी देऊन झाल्यावर अंजीर पांढरे पडतात . गंधकाची धुरी दिल्याने फळावरील बुरशी मरून जाते व तिचे पुढील कार्य थांबते . त्यानंतर धुरी दिलेली फळे पेटीच्या बाहेर काढून धूळ कचरा येणार नाही अशा जागी सुकत ठेवावी .
५ ते ६ दिवसातातच अंजीर सुकतात . एक किलो ओल्या अन्जीरापासून ३०० ग्राम सुके अंजीर मिळतात . सुकलेल्या अन्जीराला गोलाकार आकार देऊन एक लिटर पाण्यात ३० ग्राम मीठ घातलेल्या मिश्रणात थोडा वेळ हे सुकलेले अंजीर बुडवावे व नंतर पूर्ण सुकून अंजीर साठवून ठेवावेत .
अंजिरावरील किडी व त्याचे नियंत्रण :-
तुडतुडे :-
कोवळी पाने , फांद्या व फळे यातील रस तुडतुडे शोषून घेतात . त्यामुळे पानाच्या कडा पिवळ्या पडून नंतर पान तपकिरी होवून वळते . किडीच्या तीव्र उपद्रवात फळांची वाढ खुंटते व फळे गळून पडतात . बहार धरल्यानंतर रोजच्या रोज बागेवर लक्ष ठेवून कीड आढळतच नियंत्रणाचे उपाय करावेत . यासास्ठी बहराच्या आरंभीच १०० लिटर पाण्यात २०० मिली रोगर २५० ग्राम पाण्यात मिसळणारे गंधक बघाळून फवारा द्यावा .
कोळी कीड :-
हि अत्यंत सूक्ष्म आकाराची कीड आहे . या किडीमुळे पाने सुकतात कारण हि कीड पाने व फळे समूहाने व रस शोषून घेते . फळे विद्रूप दिसतात व अपुरी वाढ होऊन गळतात . किडीची लक्षणे दिसताच १०० लिटर पाण्यात २५० ग्राम पाण्यात मिसळनारे गंधक घालून फवारावे . सल्बुन्ध पोखरणारी आळी : झाडाच्या बुंध्यावर किंवा फ़क़्न्दिव्र भोक पडून आळी आत जाते . व आतील ब्मागाज खून घाण बाहेर टाकते . कीड होऊ नये म्हणून झाडाचे नियमित निरीक्षण करत जावे . भुसा पडलेला दिसताच आळीने पडलेले भोक शोधून अळी बाहेर काढून मारावी . अळी ण निघालयास भोकात पेट्रोल किंवा बोअरसोल्युशण कापसाच्या बोळ्याने आत सोडावे व भोक चिखलाने बंद करावे .
पाने खाणारी अळी :-
पाने खाणारी अटी पानाकडून मध्य शिरेकडे पानाचा भाग कुरतडून खाते . मोठ्या प्रमाणावर उपद्रव झाल्यास झाडाची पाने नष्ट होऊन पिकाचे नुकसान होते . बागेवर १०० लिटर पाण्यात १०० मिली मालेथीओंण किंवा नुवाक्रण किताक्नाषक फवारावे . खवले कीड
खवले किडीचा उपद्रव अन्जीरावारही होतो . हि कीड फांद्या कोवळ्या फुटी , डोळे यावर सामुःने राहून रस शोशतात . फळाचा आकार बेधव होतो . फळाची चव बिघडते खवल किडीच्या अंगावर जड कवच असल्याने तिच्यावर या फवारलेल्या स्पर्श विषाचा काहींही उपयोग होत नाही , त्याकरिता नुऔकरोन , रोगर , डीमक्रोन अशा अंतरप्रवाही औषधाचे कीड संपूर्ण नष्ट होईपर्यंत औषधांचे फवारे द्यावेत .
अंजिरावरील रोग व त्याचे नियंत्रण :-
तांबेरा :-
पावसाळ्यात एक प्रकारच्या बुरशीनाशक अंजिरावर तांबेरा होतो . हिवाळ्यात हवामान दमात राहिळे त्तर नोव्हेंबर ते फेब्रुवारी अखेरपर्यंत हा रोग पानावर तांबड्या ठीप्क्यात आढळून येतो . नंतर हे ठिपके काळे पडून पाने गळतात . पाने गळून पडल्यामुळे साल उघडी होते . व उन्हामुळे सालीवर कार्पल्यासारखे चट्टे पडतात . त्यामुळे फांद्या कमजोर होऊन फांद्यावरील फळे ण पोसता गळून पडतात .
उन्हाळ्यात गळणारी अंजिराची पाने गोळा करून जाळूण टाकावीत . ऑक्तोम्बारच्या फुटव्यावर तसेच पानावर ३ -३ -५० बोर्डो मिश्रण किंवा १०० लिटर पाण्यात २०० ग्राम ब्लायटोक्स ५० टक्के घालून फवारावे . बाविस्तीनाचे १ टक्का द्रावण फवारावे .
भुरी :-
अंजिरावर भुरी रोगही होतो . त्यासाठी भुरी दिसताच १०० लिटर पाण्यात १०० ग्राम बाविस्टीन घालून फवारावे .