प्रस्तावना :-
कोकणात जवळ -जवळ सर्व प्रकारची मसाल्याची पिके होतात . त्यापैकी वेलदोडा हे एक महत्वाचे पिक असून त्यास मसाला पिकांची राणी म्हणून संबोधण्यात येते . असे असले तरी वेलदोड्याच्या लागवडीपासून जासित जास्त उत्पादन मिळविण्यसाठी त्याची शास्तोक्त व सुधारित पद्धतीने लागवड करणे महत्वाचे आहे .
हवामान व जमीन :-
ज्या भागात किमान तापमान १० अंश से. ग्रे . कमाल तापमान ३५ अंश से . ग्रे. आहे . अशा भागात वेलदोडा होऊ शकतो . तापमान १० अंश से. ग्रे. च्या खाली जात असेल त्याठिकाणी वेलदोड्याची वाढ खुंटते . सम प्रमाणत पडणारा पाउस १५० ते ३०० सेमी . वेल्डोद्यातास उपयुक्त आहे . कोकणपट्टीत पावसाळ्यानंतर नियमितपणे पाणी देणे आवश्यक आहे . समुद्रसपाटी पासून ७५० मी ते १५०० मी . उंचीपर्यंत व्र्ल्डोद्याची लागवड होऊ शकते . सर्वात अनुकूल उंची १३०० मी . समुद्रसपाटीपासून कोकणात विशेषतः सिंधुदुर्ग जिल्ह्यात सावंतवाडी तालुक्यातील आरोग्य या गावी अगदी समुद्र्सपाटीवर नारळ सुपारीच्या बागेत श्री . रघुनाथ विठ्ठल नाईक या शेतकरयाकडे वेलचीची लागवड फायदेशीरपाने करून दाखविली आहे . त्यामुळे नारळ - सुपारीच्या नियमित पाणीपुरवठा असलेल्या जमिनीत हि झाडवे चांगली येतात . तसेच या झाडांना सरळ सूर्यप्रकाश भरपूर प्रमाणात या झाडांना मिळणे आवश्यक आहे . यामुळे झाडाची सावली भरपूर पाणीपुरवठा व सकस जमीन विशेषतः कुजत जमिनीत ह्या झादंची लागवड फायदेशीर होते . तसे बागायती काही भागात असलेल्या दलदलीच्या जमिनीत भाराव घालून उंचवटा तयार करून त्यावर केलेली लागवटीत यशस्वी होते . मात्र मुलांशी पाणी साचून राहिल्यास झाडास हानिकारक ठरते म्हणून रेताड जमिनित शक्यतो लागवड करावी .
वेलदोड्याच्या प्रमुख जाती :-
म्हैसूर - या जातीचे झाडे समुद्रसपाटीपासून १२०० मी . उंचीपर्यंत चांगले वाढतात . वेलदोड्याच्या चार जाती मध्ये या जाती मध्ये या जातीची झाडे फार जोमदार पाने वाढतात . झाडाची उंची ३ ते ४ मीटर पर्यंत होते . बोंड लांब असते . सुरुवातील गर्द हिरवा रंग अस्रो . हि जात कीड व रोगाला प्रतिकारक आहे .
मलबार :- याची झाडे कमी जोमदार उंची ३ ते ४ मीटर पर्यंत बोन्दाचा रंग फिक्का हिरवा असतो . हि जात कीड व रोगाला बळी पडते .
बझुका : हि जात म्हैसूर व मलबार या जातीपासून नैसर्गिकरित्या संकरणे तयार झालेली आहे . त्या जातीचे गुणधर्म म्हैसूर व मलबार या जाती मधले आहेत . समुद्रसपाटीपासून ७५० ते १५०० मीटर उंचीपर्यंत हि झाडे उत्तम रित्या येऊ शकतात . या जातीचे झाडे ब्जोमदार असून कीड व रोग यांना प्रतिकारक आहेत .
अभिवृद्धी :-
वेलदोड्याची अभिवृद्धी बिया लावून सहज्रोत्या करता येते . च्नागल्या जातीची निरोगी व भरघोस उत्पन्न देणार्या जाती बियापासून रोपांची पैदास करावी .
साधारणतः ६० - ७० ग्राम बी प्रती हेक्टरी पुरेसे आहे . ३ * २ मीटर अंतरावर लागवड केल्यास ४००० बिया प्रती हेक्टरी लागतात . निरोगी झाद्वारील मोठी टपोरी , चांगली पिवळी झालेली फळे झाडावरून काढून घ्यावीत .
नंतर फळे फोडून आतील काळे बी अलग करावे . नंतर ते तीन ते चार वेळा थंड पाण्यात स्वच्ह धुवावे . जेवढ्या प्रमाणात बिया तेवढ्या प्रमाणत राखेत त्या मिसळून सावलीत दोन ते तीन दिवस वाळवावे .
त्यानंतर मद्यमहाराष्ट्रात सावलीच्या जागेत तीन फुट रुंदीचे ६ इंच उंच व योग्य त्या लांबीच्या गादी वाफ्यावर पाऊन इंच खोल रेघा ४ इंच अंतरावर काठीने समांतर पडून त्यात विरळ प्रमाणात बी पेरावे त्या वर पातळ मातीच्या ठरणे बिया झाकून त्यावर विरळ गवताने आछ्दन द्यावे . एक दिवसाआड पाणी देण्ब्यात यावे . साधारणपणे ४५ ते ६० दिवसांनी होणारी उगवण पुढील लागवडीस योग्य असते . बी साधारणपणे १ ते ५ महिन्यापर्यंत उगवते . ऑक्टोंबर - डिसेंबर मध्ये पेरणी करावी . गाडीवाफ्यावरील रोपे पावसाळ्याच्या सुरुवातीला हळुवारपणे उपटून पोलीथीण पिशवीत वाढलेल्या रोपांची केलेली लागवड १०० टक्के यशस्वी होते व कायम ठिकाणी रोपे लगेच जोमदार वाढू लागतात . पिशवीतील रोपे ८ महिन्यात कायम लागवडीसाठी योग्य होतात . तर निव्वळ गाडी वाफ्यावरील रोपे १५ ते १८ महिने वयाची झाल्यावरच कायम लागवडीस योग्य असतात रोपांची पैदास फक्त वाफ्यातच करावयाची . रोपे लहान असताना त्यावर लीफ्स्पोत हा रोग पडतो व त्यावर १ टक्का बोडोमिश्रण फवारणे फार उपयुक्त ठरते .
पूर्वमशागत :-
वेलदोडा हे सावली प्रिय झाड आहे . यासाठीच नारळाच्या व सुपारीच्या बागेतच वेलदोड्याचे पिक घेणे चांगले . सूर्य प्रकाश सरळ वेल्डोद्यावर पडणार नाही याची दक्षता घेणे आवश्यक आहे . सुपारीची लागवड ३ * ३ मीटरवर असल्यास दर दोन झाडांमध्ये एक वेलचीचे झाड लावता येईल . यापेक्षा सुपारीची दाट लावणी किंवा अन्य झाडे बागेत आल्यास मोकळ्या जागीच झाडे लावावीत .
रोपे ३ * ३ , ३ * ३ किंवा २ * २ मीटरवर सोयीनुसार लावावीत . वरील प्रमाणे योग्य अशी जागा निवडून २ * २ * १ फुट मापाचे खड्डे खोदावेत . चांगल्या मातीने व चांगले कुजलेल्या शेणखतात थोडी बी एच सी पावडर , २०० ग्राम सुपर फोस्फेत व ५० ग्राम हाडाची पूड ( स्टेरामिल ) मिसळावी व भरून काढावे . ज्या दिवशी रोप लावायची असतील त्याच दिवशी वरील प्रमाणे खड्डे खोदावेत .
खते :-
सामान्यतः हि झाडे खादाड नाहीत . मुल पिकास ( बागेस ) दिलेल्या खताच्या काही भागावर हि चांगली येतात . पण बरयाच ठिकाणी माड . सुपारी बागेस पुरेसे खत दिले जात नाही . म्हणूण चांगले उत्पन्न येण्यासाठी रोपाच्या पसार्या सभोवती ४ इंचाचा गोल चार काढावा . त्यात ROPANCHYAQ वाढीनुसार २५० ते ५०० ग्राम स्टेरामिल ( नत्र , स्फुरद व पालाश ५ - १० - १० ) अधिक चांगले कुजलेले शेणखत व ५० ते १०० ग्राम सुफला १५ - १५ - १५ हि खाते एकत्र मिसळून ओगस्ट - सप्टेंबर व मे जून मध्ये दोन वेळा द्यावी . खते घातल्यावर चार मातीने बुजवून घ्यावा .
रोपांची लागवड :-
खतांच्या व मातीच्या मिश्रणाने खड्डा जमिनीच्या पातळी पेक्षा ४ बोटे ( अंदाजे ३ ते ४ इंच ) उलट्या बशीच्या आकाराच्या पुन्हा उंचवट्यावर खड्डा घेऊन पिशवी ब्लेडने अलगद कापून मातीचा गड्डा ण कोसळता अलगद खड्ड्यात लावावा . यासाठी रोपांना पाणी दिल्यानंतर लगेच त्यांची लागवड ण करता काही तासानंतर म्हणजे पिशवीतील माती जास्त ओळी नसताना लावावेत . रोप जास्त खोल लावू नये . मुले झाकली जातील इत्पाचत खोल रोप लावावे . रोप खोल लावल्याने वाढ कमजोर तसेच प्रसंगी मरण्याची शक्यता असते . कायम जागी रोप लावण्यापूर्वी त्यांची किमान वाढ २.५ ते ३ फुट उंच व एका रोपाला १ ते फुटवे असावेत . कोकणात लागवड साधारणपणे ऑगष्ट सप्टेंबर मध्ये पावसाचा जोर संपल्यावरच करावी . रोपांस जरुरीप्रमाणे काठीचा आधार द्यावा .
पाणी देणे :-
पावसाला संपल्यानंतर त्वरित पाणी देण्याची व्यवस्था करावी . हि रोपे पाण्याचा ताण अजिबात सहन करू शकत नाहीत . त्यामुळे त्यांना जमिनीत नियमित ओलावा राहील याची काळजी घ्यावी . जमीन सकस असल्यास चार दिवसाने एकदा पाणी पुरेसे नाहे . पाणी देण्यासाठी रोपास आळे करू नये . मोकाट पाणी दिलेले चांगले .
वेलदोडा केव्हा लागेल ;-
रोपांना वातावरण व जमीन मानवलयास रोपे एका वर्षातच ४ ते ५ फुट उंचा व १० ते १५ रोपांचे बेत तयार होते . व तिसर्या ते चौथ्या वर्षी डिसेंबर जानेवारीत मुळ रोपास जमि णी लागत हिरवट रंगाचे वेळ येण्यास सुरुवात होत . वेलची वाढ होत जाते व जास्तीत जास्त ३ फुटापर्यंत वाढ होत जाते व जास्तीत जास्त ३ फुटापर्यंत वाढ होते . वेळ वाढत असतानाच मागील पापुद्र्यातून नाजूक कळ्या व नंतर एकाच यथावकाश फुलांना हिरावत रंगाची छोटी छोटी फळे धरू लागतात . फलधारणा चांगली झाल्यास फळे वेळांवर गुछाच्या स्वरूपातही होऊ शकतात . मात्र सर्व फळे एकाच वेळी तयार होत नाहीत .
वेलदोडा काढणी व प्रक्रिया :-
फळे काढणीस तयार झाल्यावर त्यांचा हिरवा रंग जाऊन पिवळ्या रंगाची होते . अशी फळे अलगद छोटाश्या कात्रीने देठासह कापून गोळा करावीत . ५ ते ६ दिवस फळे चांगली वाळविणे आवश्यक आहे . बदलत्या हवामानानुसार क्वचित प्रसंगी फळे पावसाळ्यात तयार होतात . अशावेळी सूर्यप्रकाश नसल्यामुळे कोळशाची शेगडी पेटवून त्याच्या दीड फुट उंचीवर तारेची जाली पसरून त्यावर फळे वाळवावी . योग्य काळजी व उष्णता दिल्यास फळे थोडीशी काळसर रंगाची व चमक नसलेली दिसतात . तडकलेली व खराब फळे वेचून वेगळी काढावीत व टी आपल्या घरगुती वापरासाठी ठेवावीत . चांगली फळे घटत झाकणार्या चांगल्या पत्राच्या डब्यात साठवून ठेवावीत व योग्य वेळी बाजारात विक्री करावी . आज बाजारात मिळणार्या वेलीस खास भट्टीत वाळवून चकाकी दिलेली असते . त्यामुळे ती टपोरी व चान्कदार दिसते . कोकणातील अत्यल्प लागवडीमुळे वरील पद्धतीने फळे वळविणे शक्य नाही . ह्यामुळे चांगला मोठ्या वपाढलेल्या एका वेळापासून वर्षभरात २०० ग्रामण वाढलेली फळे मिळू शकतात . व त्यांची आजच्या बाजारभावाने किमान ६० ते ८० रुपये मिळतात . साधारणपणे ७५ टक्के फळे डिसेंबर व उरलेली २५ टक्के फळे डिसेंबर व उरलेली २५ टक्के फळे इतर महिन्यात मिळतात .
रोग व किडी :-
या रोगावर मुख्यता बुर्शिजनक रोगाचा उपद्रव होतो कारण फळे व वेळी जमिनीवरच लोळत असतात . रोगाच्या उपद्रव दिसून येताच फळे व वेल कुजलेले दिसतात . अशावेळी पाण्याचा चांगला निचरा होण्यासाठी व्यवस्था करावी व १ टक्का तीव्रतेचे बोडोमिश्रण किंवा २ ब्लोयतोक्साचे मिश्रण फवारावे . शक्यतो रोग होण्यापूर्वीच औषधांची फवारणी करावी . तसेच ज्या बागेत केळीची लागवड आहे त्या ठिकाणी खवले किडीचा ( एफिडीस ) उपद्रव होण्याची शक्यता असते . म्हणून केळीची लागवड करू नये . हि कीड मुख्यतः रस शोषण करणारी असल्यामुळे उपद्रव झाल्यास फळे कमी प्रमानात येतात . या किडीवर नुव्हाक्रोन ०.०२ टक्के डीमेक्रोण ०.०३ टक्के रोगर ०.०३ टक्के केदल ०.०३ टक्के यांचा अधून मधून फवारा मारावा . सर्वसाधारणपणे ब्लोयटोक्स गंधक , डायथेन - एम ४५ केदल दिमेक्रोन किंवा रोगावर यापैकी एखादद्या औषधांची फवारणी करावी .