मका :- 

तृणधान्य पिकांच्या उत्पादनध्ये गहू व भात पिकानंतर जगात मक्याचा तिसरा क्रमांक लागतो . सर्व तृणधान्य पिकात संश्लेषण क्रिया असलेले मका हे पिक निरनिराळ्या हवामानाशी जलद समरस होऊन त्यात जास्त उत्पादन क्षमता आढळते . अन्नधान्यव्यतिरिक्त मक्याचा उपयोग लाह्या , ब्रेड , स्टोर्च , सायरप , अल्कोहोल , असिटिक व लटिक , असिड , ग्लुकोज , डेक्सस्ट्रोज , प्लास्टिक धागे , गोंद , रंग कृत्रिमरबर , रेग्जीन तसेच बूट पोलिश इत्यादी विविध पदार्थ तयार करण्याकरिता होतो . 

मका हे उष्ण , समशीतोष्ण आणि थंड हवामानाशी समरस होणारे पिक ; मात्र पिकवाढीच्या कोणत्याही अवस्थेत धुके आल्यास ते या पिकास मानवत नाही तापमान ( २० ते २५ अंश से . ) आहे अशा ठिकाणी मका वर्षभर घेता येतो . ३५ अंश से . पेक्षा अधिक तापमान असल्यास उत्पादनात घात येते . परागीभवनाच्या वेळी अधिक तापमान आणि कमी आर्द्रता असल्यास त्याचा विपरीत परिणाम परागीभवन व फलधारणेवर होऊन उत्पादनात घात येते . तेव्हा या बाबींचा बारकाव्याने अभ्यास करून मक्याचे अधिक उत्पादन मिळविण्यासाठी सुधारित पद्धतीचा अवलंब करावा . 

जमीन :- 
मका हे पिक विविध प्रकारच्या जमिनीत घेता येते . मात्र त्यासाठी चांगली मशागत आणि योग्य प्रमाणात खतमात्रांची आवश्यकता असते . लागवडीसाठी मध्यम ते भारी , खोल , रेतीयुक्त , उत्तम निचर्याची , अधिक सेंद्रिय पदार्थ आणि जलधारणा शक्ती असलेली जमीन निवडावी . जमिनीचा सामू ६.५ ते ७.५ दरम्यान असावा विशेषतः नदीकाठच्या गालाच्या जम्नीत हे पिक फार चांगले येते परंतु अधिक आम्ल ( सामू ४.५ पेक्षा ) आणि चोपण अगर क्षारयुक्त ( सामू ८.५ पेक्षा अधिक ) जमिनीत हे पिक घेऊ नये , तसेच दलदलीची जमीनसुद्धा टाळावी . 

पूर्वमशागत :- 
जमिनीची खोल ( १५ ते २० सेमी ) नांगरट करावी , कारण खोल नांगरटीमुळे उत्पादनात लक्षणीय वाढ दिसून आली आहे ; तसेच पिकांची धसकटे , अवशेष काडीकचरा इत्यादी खोल नांगरटीमुळे जमिनीत गाड्ल्याने जमिनीला सेंद्रिय घटक मिळतात व जमिनीचा पोट सुधारतो . कुळवाच्या दोन - तीन पाळ्या देऊन जमीन भुसभुशीत करावी . शेवटच्या कुळवाच्या पाळीच्या वेळी हेक्टरी १० ते १२ टन ( २५ ते ३० गाड्या ) चांगले कुजलेले शेणखत किंवा काम्पोष्ट खत जमिनीत मिसळावे . हिरवळीचे खत जमिनीत गाडलेले असल्यास शेणखताची आवश्यकता ब्नही . सेंद्रिय खतांचा वापर महत्वाचा आहे . 

सुधारित वान :- 
मक्याच्या संमिश्र व संकरीत जाती या स्थानिक वाणांपेक्षा ६० ते ८० टक्के अधिक उत्पादन देतात . विविध कालावधीन्म्ध्ये पक्व होणारे मक्याचे संमिश्र व संकरीत वान उपलब्ध असून , पाउसमान आणि जमिनीच्या मगदूरप्रमाणे योग्य निवड करावी . महाराष्ट्राकरिता शिफारस केलेल्या संकरीत आणि संमिश्र वाणांची माहिती तक्ता क्र . १ मध्ये दिली आहे . 

पेरणीची योग्य वेळ :- 

पेरणी २८ मे ते २० जून दरम्यान करावी . पेरणीसाठी  जमिनीत पुरेसा ओलावा असावा . त्यामुळे उगवण चांगली होऊन रोपांची संख्या योग्य राहते . मध्य विदर्भ विभागात पेरणी जूनच्या शेवटच्या आठवड्यात करावी . खरीपातील पेरणीस उशीर करू नये , कारण उशीर झाल्यास खोडकिडीचा प्रादुर्भाव होतो . त्यामुळे रोपांची संख्या योग्य राहत नाही . 

लागवड पद्धत :- 
उशिरा आणि मध्यम कालावधीत पक्व होणाऱ्या जातींसाठी ७५ सेमी अंतरावर मार्करच्या साह्याने ओळी आखून २० ते २५ सेमी अंतरावर दोन बिया चार ते पाच सेमी खोल टोकन करून बियाणे चांगले झाकून घ्यावे , तसेच लवकर तयार होणाऱ्या जातींसाठी दोन ओळींत ६० सेमी व दोन रोपांत २० सेमी अंतर ठेवून वरीलप्रमाणे टोकन करावी . सारी वरंब्यावर पेरणी करावयाची असल्यास सरीच्या बगलेत मध्यावर एका बाजूला जातीपरत्वे अंतर ठेवून पेरणी करावी . 

बियाण्याचे प्रमाण , बीजप्रक्रिया 
एक हेक्टर पेरणीसाठी १५ - २० किलो बियाणे लागते . पेरणीपूर्वी दोन ते २.५ ग्राम थायरम हे बुरशीनाशक प्रती किलो बियाण्यास चोळावे म्हणजे करपा रोगाचे नियंत्रण करता येते , तसेच एझोटोबॅक्टोर जीवाणू संवर्धन १५ ग्राम प्रती किलो बियाण्यास चोळल्यास उत्पादनास चांगली वाढ होते . 

रासायनिक खतमात्रा :- 
मका पिक जमिनीतून मोठ्या प्रमाणात अन्नद्रव्ये शोषून घेते , त्यामुळे यास खादाड पिक म्हटले जाते . अधिक उत्पादनासाठी पुढीलप्रमाणे संतुलित रासायनिक खतांचा पुरवठा करावा . मका पिकाला दाने भरण्याच्या वेळेपर्यंत नत्राचा पुरवठा आवश्यक असतो . निचार्याद्वारे नत्राचा ऱ्हास  होतो . म्हणून नत्र खतमात्रा विभागून घ्यावी ; परंतु संपूर्ण स्फुरद आणि पालाश पेरणीच्या वेळी द्यावे . सूक्ष्म अन्न्द्रव्यान्म्ध्ये झिंकची कमतरता असल्यास प्रती हेक्टरी २० ते २५ किलो झिंक सल्फेट पेरणीच्या वेळी द्यावे . पेरणी वेळी रासायनिक खते पाच ते सात सेमी खोलवर आणि जमिनीत चांगली मिसळून द्यावीत . उभ्या पिकात नत्र खताची मात्रा (युरिया ) मका ओळीपासून १० - १२ सेमी दूर अंतरावर द्यावी . 

पेरणीनंतर घ्यावयाची काळजी :- 
अ ) पक्षी राखण - खरीप हंगामात पेरणीनंतर उगवण पाच ते सहा दिवसात होते . पिक उगवण असताना कोवळे कोंब पक्षी उचलतात  . परिणामी रोपांची संख्या कमी होऊन उत्पादन घटते . म्हणून पेरणीनंतर सुरुवातीच्या १० - १२ दिवसांपर्यंत पक्ष्यापासून संरक्षण करणे अत्यंत महत्वाचे आहे . तसेच , पिक दुधाल अवस्थेत असताना पक्षी कणसे फोडून दाने खातात म्ह्नणून अशा वेळी देखील पिक राखण आवश्यक असते . 

ब ) विरळणी - मका उगवणीनंतर आठ ते दहा दिवसांनी विरळणी करून एका चौफुल्यावर जोमदार एकाच रोप ठेवून विरळणी करावी , त्यामुळे पिकाची वाढ चांगली व जोमदार होते . गरज भासल्यास पिक उगवणीनंतर त्वरित नांग्या भराव्यात . 

क ) पिकात जास्त पाणी किंवा दलदल नसावी - मका पेरणीनंतर सुरुवातीच्या २० दिवसांपर्यंतच्या कालावधीत पिकात जास्त पाणी किंवा दलदलीची स्थिती असल्यास कोवळी रोपे पिवळी पडून मारतात . म्हणून पेरणीनंतरच्या काळात पिकात पाणी साठून राहणार नाही याची दक्षता घ्यावी . 

आंतरमशागत :- 
मका पिकाची वाढ सुरुवातीच्या काळात जलद होती नाही , तसेच तणांचा मका पिकाशी अन्नद्रव्य आणि पाणी याबाबतीत स्पर्धा करण्याचा कालावधी पेरणीनंतर १५ ते ३५ दिवसापर्यंतचा असल्याने तणांचा वरील कालावधीत बंदोबस्त केल्यास उत्पादन अधिक मिळते , तसेच संपूर्ण हंगामात पिक ताणविरहित ठेवल्याने जितके उत्पादन मिळते , तितकेच उत्पादन तणांचा बंदोबस्त पेरणीनंतर १५ ते ३५ दिवसांपर्यंतच्या कलत्र केल्याने मिळत . म्हणून ताणाच्या प्रादुर्भावानुसार एक ते दोन खुरपण्या करून टाटांना आधारासाठी माती चढवावी ; परंतु खरीप हंगामात पावसामुळे भांगलनिकारिता योग्य वाफसा ण मिळाल्यास तणांचा बंदोबस्त करणे फारच कठीण होते . 

म्हणून ताज्ज्यांच्या सल्ल्याने तान्नाशाकांचा वापर करावा पेरणी संपताच वाफश्यावर एट्राझिन ( ५० टक्के ) तणनाशक एका हेक्टरसाठी दोन किलो या प्रमाणात प्रती ५०० लिटर पाण्यात मिसळून समप्रमाण जमिनीवर फवारावे . फवारणी केलेले क्षेत्र तुडवू बनाये . याशिवाय तणनाशक फवारणीनंतर १५ - २०  दिवसांपर्यंत आंतरमशागत करू नये . त्यानंतरच्या कालावधीत आवश्यकता वाटल्यास एखादी भांगलण करावी . 

पाणी व्यवस्थापन :- 

मक्याची पाने रुंद व लांब असतात . बाष्पीभवन क्रियेमुळे पानांतून अधिक पाणी बाहेर टाकले जात असल्याने या पिकास पाण्याची गरज अधिक आहे . खरीप हंगामात निश्चित आणि विस्तृतपणे पावसाची विखरण असणार्या भागात मका जीरायातीखाली घेता येतो . पिकाच्या महत्वाच्या अवस्था पाण्याच्या तानास खूपच संवेदनशील आहेत . म्हणून खरीप हंगामात पावसात खंड पडून पाण्याचा ताण पडल्यास पिकाच्या महत्वाच्या अवस्थेच्या काळात संरक्षित पाणी द्यावे . 

रोग व त्यांचे व्यवस्थापन 
१ ) तांबेरा : 

हा हवेद्वारे पसरणारा बुरशीजन्य रोग आहे . या रोगामुळे पानांवर विखुरलेले नारंगी रंगाचे फोडे येतात . जे पुढे काळे पडतात . या फोडामध्ये बुरशीची बीजे असतात . तांबे यापासून नुकसान टाळण्यासाठी प्रतिबंधक वानंचा वापर करावा . ( उदा . एचडी . २१८९ , पूर्णा , एकेडब्ल्यू ३८१ व एचआय ९७७ ) 

तांबे याची लागण दिसताच मॅन्कोझेब ( डायथेन एम ४५ ) हे बुरशीनाशक २५ ग्राम , १० लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी . रोगाची तीव्रता लक्षात घेऊन १० ते १५ दिवसांचे अंतराने फवारण्या करव्यात . 

२ ) काजळी किंवा काणी 

या रोगाचा प्रसार बियाण्याद्वारे होते . रोगाट ओम्ब्यामुळे दाण्याऐवजी काळी भुकटी तयार होते . या रोगाच्या नियंत्रणासाठी पेरणीपूर्वी बियाण्यास व्हीटॅव्हाक्स किंवा कार्बेंडाझिम या बुरशीनाशकाची २.५ ग्राम प्रती किलो याप्रमाणे बीज प्रक्रिया करावी , तसेच शेतातील रोगट झाडे मुळासकट उपटून नष्ट करावीत . 

३ ) पानावरील करपा 

गव्हावरील करपा रोगाच्या नियंत्रणासाठी रोगाचे प्रादुर्भाव दिसताच मॅन्कोझेब हे बुरशीनाशक २५ ग्राम अधिक १० लिटर पाणी या प्रमाणात मिसळून फवारणी करावी .