प्रस्तावना :- 

आपल्या देशातील सुमारे  ६५ टक्के लोकांच्या दररोजच्या आहारात भाताचा समावेश होतो मानवी शरीरास पोषक अशा बऱ्याच अन्नघटकांना पुरवठा हा भातातून होत असतो . तसेच इतर पिकांच्या तुलनेत पशु - पक्षांचे खाद्य व औद्योगिकदृष्ट्या देखील भाताचे अनेक उपयोग होतात . त्यामुळे भात हे नाहुगुनी तृणधान्य पिक म्हणून ओळखले जाते . याशिवाय हलक्या भारी , पाणथळ , खारवट अशा विविध प्रकारच्या जमिनीत यशस्वीपणे वाढणारे व उत्पन्न देणारे भात हे प्रमुख तृणधान्य पिक आहे . महाराष्ट्र राज्यातील लागवड करण्यात व्येनार्या अन्नधान्य पिकांचा विचार करता ज्वारी बाजरीनंतर भात पिकाचा क्रमांक लागतो . असे जरी असले तरी कोकण , विदर्भाचा नागपूर विभाग तसेच कोल्हापूर , पुणे , नाशिक , विभागाच्या सह्याद्रीलगतच्या भागातील लोकांचे भात हे प्रमुख अन्नधान्य पिक आहे . महाराष्ट्र भात हे पिक ''साळ '' आणि  ''धान '' या नावाने देखील ओळखले जाते . 

हेक्टरी उत्पादकता वाढवण्यासाठी सहाय्यक ठरणार्या विशेषतः सुधारित भात जातींच्या लागवडीखालील क्षेत्रात वाढ , शिफारशीनुसार सेंदीय व रासायनिक खतांच्या मात्रांचा संतुलित वापर, मशागतीचे व लावणीचे योग्य तंत्रन्यान पिक संरक्षक उपायांचा अवलंब इत्यादी बाबींवर विशेष भर द्यावा लागणार आहे . तसेच संकरीत भात निर्मितीसारख्या आधुनिक तंत्रन्ह्यानाचा अवलंब करणे आवश्यक आहे . आपल्या राज्यातील खरीप व उन्हाळी हंगामात भाताची लागवड केली जाते . 

भात उत्पादनातील समस्या :-  
राज्यातील शेतकरी भातशेती अनेक वर्षापसून करीत आहेत . तरीसुद्धा देशाच्या सरासरी उत्पादकतेशी तुलना करता राज्याची उत्पादकता अत्यन्त६ कमी असून त्यास बरीच करणे आहेत . राज्यातील भात उत्पादनातील महत्वाच्या समस्या देण्यात आलेली आहे . 

सुधारित व अधिक उत्पादन देणार्या भात जातींच्या लागवडीखाली असलेले कमी क्षेत्र . 

सेंद्रिय व रासायनिक खतांचा शिफारशीपेक्षा कमी आणि असंतुलित वापर . कीड , रोग व टन नियंत्रण उपायांचा प्रमणात वापर . 

वेळेवर व पुरेशा प्रमानात शेतमजुरांच्या उपलाब्ध्तेतील अडचणींमुळे रोप लावणी करताना लागणारा अधिक कालावधी . 

राज्यातील भातशेती करणारे सुमारे ८० ते ८५ टक्के अल्प व अत्यल्पभूधारक शेतकरी आणि त्यांची विखुरलेली भातशेती त्यामुळे यांत्रिकीकरणाच्या कमी प्रमाणात वापर . 

समुद्र किनार्यालगतच्या खार जमिनीत अनियमित व अपुर्या अथवा जादा पावसामुळे होणारे नुकसान . 

मराठवाडा विभागात जमिनीतील लोहाच्या कमतरतेमुळे भात पिकाच्या वाढीवर वव उत्पादनावर होणारे अनिष्ट परिणाम . 

वेळेवर आणि पुरेशा प्रमाणात पोहोचण्यासाठी खात पुरवठ्यातील अडचणी व लागणारा विलंब . 

सुधारित भात लागवडीच्या तंत्रन्ह्यानाचा शेतकऱ्यांपर्यंत होणारा अल्प प्रमाणावरील प्रसार . 

अति बारीक , लांब दाण्याचा व सुवासिक भात जाती भार्द्ण्यासाठी लागणार्या सुधारित भात गिरण्याची लागवड क्षेत्रातील अपुरी उपलब्धतता . 

भाताच्या सुधारित जाती 

आपल्या देशात भात उत्पादनातील हरीक्रांतीची सुरुवात हि सन १९६४ मध्ये टायचुंग स्थानिक १ व १९६६ मध्ये आय . आर . - ८ हि भात जातींची लागावादिद्वारे झाली . त्यानंतर सन १९६७ पासून आपल्या देशातील शास्त्रधन्यांना ज्या , रत्ना यासारख्या अनेक बुटक्या . ण लोळणार्या तसेच रासायनिक खतास उत्तम प्रतिसाद देणार्या , लवकर तयार होणार्यां , किडींना व रोगांना कमी प्रमाणात बळी पडणार्या भात जातींची निर्मिती करण्यामुळे यश मिळाले . शेतकरीदेखील या जातींची मोठ्या  प्रमाणात लागवड करू लागले . तेव्हापासून खर्या अर्थाने आपल्या देशातील व राज्यातील भात उत्पादनात लक्षणीय वाढ दिसू लागली आहे . महाराष्ट्रात सन १९९१ पासून भात पिकावरील संशोधनास सुरुवात झाली . 

भाताचे वान 

अधिक उत्पादन देणार्या भात जातींची वैशिष्ठे या जाती कमी उंचीच्या , ण लोळणार्या व नत्र खतास उत्तम प्रतिसाद देणार्या आहेत . 

पाने जड , रुंद व उभात आणि गर्द हिरव्या रंगाची असल्याने कर्बग्रहण कार्य अधिक प्रभावीपणे होते . तसेच शेंडे , पान व त्याखालील पाने दीर्घकाळापर्यंत हिरवी व कार्यक्षम राहतात . त्यामुळे पानातील लोम्बित पालीजांचे प्रमाण कमी राहते . या जाती इंडिका प्रकारातील असल्यामुळे दाना पांढरा असून , शिजविल्यानंतर चिकट होत नाही . भात भरडल्यानंतर भाताचे शेकडा प्रमाण स्थानिक जातीपेक्षा जास्त असते . तांदूळ जादा भरदा असून त्यांत प्रथिनांचे प्रमाण जास्त असते . 

चुडांना जास्त प्रमाणात फुटवे येतात . त्यातील बहुतेक फुटवे कमी कालावधीत निसवतात म्हणजे प्रथम व नंतर येणार्या फुटवह्यांच्या लोम्बीतील दाण्यांच्या संख्येत कमी  तफावत राहते . पिक तयार झाल्यावर दाणे शेतात गालात नाहीत . 

दिवसमनातील सूर्यप्रकाशाचा कालावधीमधील फरकास कमी प्रमणात संवेदनशील परंतु तापमानातील फरकास विशेष संवेदनशील असतात . त्यामुळे एकाच हंगामात पिक तयार होण्यास वेगवेगळ्या ठिकाणी कमीअधिक दिवस लागतात . तसेच उन्हाळी हंगामात पिक तयार होण्यास सुमारे १५ ते २० दिवस अधिक लागतात . या जातीत शोषण केलेय अन्नद्रव्यांच्या कार्यक्षमपने वापर केलेला दिसून येतो . त्यामुळे पिकाची फाजील वाढ ण होता खताच्या प्रमाणात दाण्यांचे उत्पादन वाढते . या जाती महत्वाच्या रोग व किडीस काही प्रमाणात आहेत . 

जमीन व हवामान 
भात हे उष्ण कटिबंधातील पिक असून त्यास उष्ण व दमट हवामानाची गरज असते . पिक वाढीच्या कालावधीतील सरासरी तापमान २४ ते ३२ अंश से . ग्रे . पोषक असते . चांगले उत्पादन येण्यास हवेतील सरासरी १००० मी .मी . पेक्षा जास्त पावसाची आवश्यकता असते . पुरेसा पाउस व सिंचनाची सोय उपलब्ध झाल्यास हे पिक सर्व प्रकारच्या जमिनीत घेतले जाते . पोयता व चीकणमातीतयुक्त पोयता त्याचप्रमाणे जमिनीचा सामू ( पी . एच ) ५ ते८ या दरम्यान असल्यास पिकापासून अधिक उत्पादन मिळते . 

बियाण्याची निवड व बियाणे प्रक्रिया 
अधिक उत्पादनासाठी योग्य सुधारित जातीचे प्रमाणित बियाणे वापरणे आवश्यक आहे , तसेच ते दर तीन वर्षांनी बदलाने आवश्यक आहे . प्रामाणिक बियाणे उपलव्ध ण झाल्यास बियाण्याची पेरणीपूर्व प्रक्रिया करणे अत्यंत जरुरीचे आहे . कारण अधिक उत्पनासाठी निरोगी आणि वजनदार भाताचे बियाणे वापरावे . त्यासाठी ३०० ग्राम मीठ १० लिटर पाण्यात विरघळवून द्रावण तयार करावे . तळाशी राहिलेले वजनदार व निरोगी बियाणे बाहेर काढून ते २ - ३ वेळा स्वच्छ पाण्याने धुवावे व सावलीत २४ तास वाळवावे . नंतर रोगप्रतिबंधक उपाय म्हणून १ टक्का पारायुक्त औषध उदा . थायरम , मोन्सन १ किलो बियाण्यास २.५ ग्राम या प्रमाणत चोळावे . 

भातावर आभासमय काजळी पडलेल्या लोम्ब्या वेचून रोगग्रस्त दाणे जाळून टाकावेत . ज्या ठिकाणी उदबत्या रोगाचा  प्रादुर्भाव होतो अशा ठिकाणी बियाणे ५० से . ग्रे . अंश तापमान असलेल्या पाण्यात १० मिनिटे बुडवून नंतर ते चांगले सुकवून पेरणीसाठी वापरावे . 

रोपवाटिका व्यवस्थापन 
रोपवाटिकेत रोपे तयार करण्यासाठी जमीन , नांगरून , ढेकळे फोडून भुसभुशीत करावी . नंतर १२० से .मी .रुंद ( ४ फुट ) व ८ ते १० से . मी . ( ८ ते १० बोटे ) उंच आणि शेताचा आकार व उतारानुसार लांबी ठेवून गादी वाफे तयार करावेत . चंद्रपूर , भंडारा आणि गडचिरोली तसेच ज्या ठिकाणी हंगामामध्ये सुरुवातीस पाउस कमी असतो अशा ठिकाणी गादी वाफ्याची उंची ३ ते ५ सेमी ठेवली तरी चालते . यामुळे पाउस जास्त झाला तरी पाण्याचा निचरा होण्यास मदत होईल व कोवळी रोपे मारण्याचे प्रमाण कमी राहील . 

गादी वाफे तयार करण्यापूर्वी दर आर क्षेत्रात ( १ गुंठ्यास ) एक गादी याप्रमाणे चांगले कुजलेले शेणखत किंवा काम्पोष्ट खत द्यावे , गादी वाफा तयर झाल्यावर दर चौ , मी क्षेत्रावर तीन किलो याप्रमाणे चांगल्या काम्पोष्ट खताचा ठार द्यावा . नंतर त्यावर दर आर क्षेत्रास २ किलो अमोनियम सल्फेट किंवा १ किलो युरिया खात द्यावे पावसाला सुरु होताच  ७ ते ८ सेमी अंतरावर ओळींत व १ ते २ सेमी खोल बियाणे पेरून मातीने झाकावे . पावसाचा अंदाज पाहून साधारणतः ३ ते ४ दिवस आधी धूळवाफेवारही बियाणे  पेरण्यास हरकत नाही . पेरणीनंतर १५ दिवसांनी परत दर आर क्षेत्रास २ किलो अमोनिअम सल्फेट किंवा १ किलो युरिया खत द्यावे . एक हेक्टर लागवडीसाठी १० आर ( १० गुंठे ) क्षेत्रावर बियाणे वापरून रोपे तयार करावीत . प्रती हेक्टरी लागणारे बियाणे हे दाण्याची प्रत आणि लावणीच्या वेळी एक चौ . मी . मधील चुडाच्या संख्येवर अवलंबून आहे . प्रती हेक्टर क्षेत्राला लागणारे बियाणे पुढीलप्रमाणे 

दाण्याची प्रत प्रती हेक्टरी बियाणे ( किलो ) 

बारीक दाणा ( झिनिया , कोलन गट ) २५ .५ 

मध्यम दाना ( रतना गट ) २५ ते ३० 

जाड दाना ( जया गट ) ३० ते ४० 

लावणीचे वेळी अंतर कमी केल्यास ( १५ * १५ सेमी ) बियाण्याचे हेक्टरी प्रमाण ५ ते १० किलोने वाढविणे आवश्यक आहे . रोपवाटिकेत ताणाचा नाश करण्यासाठी १ ते २ वेळा निंदनी करावी अथवा ब्युटाक्लोर किंवा बेन्ठीओकार्ब हे तणनाशक १ लिटर पाण्यात ६ मिली मिश्रण करून १ आर क्षेत्रावर पेरणी नंतर दुसर्या दिवशी २ ओळींमध्ये फवारावे . तान्नाशाकाची फवारणी करण्यापूर्वी जमिनीत पुरेसा ओलावा असणे आवश्यक आहे . पेरानिनंतर २० -२५ दिवसांनी म्हणजेच रोपास ६ वे पान फुटल्यावर रोपाची लावणी करावी . लावानिसाठी रोपे काढणीपुर्वी दोन दिवस वाफ्यातील पाण्याची पातळी ५ ते १० सेमी पर्यंत वाढवावी . 

रोपाची लावणी - रोपे लावताना जातीच्या कालावधीनुसार योग्य वेळेत लावणी करावी . उदा . हळव्या जाती २० ते २३ , निमगरव्या २५ व गरव्या जाती २५ ते ३० दिवसांनी लावाव्यात . एका चुडात फक्त ३ ते ४ रोपे लावावीत . रोपे सरळ आणि उथळ म्हणजेच २ ते ४ लावावीत . रोपे सरळ आणि उथळ म्हणजेच २ ते ४ सेमी खोलवर लावावीत . रोपांची तिरपी व खोल लावणी केल्याने फुटवा कमी येण्याची शक्यता असते . सर्वसाधारणपणे हळव्या जातीसाठी १५ * १५ सेमी अंतरावर , निमगरव्या आणि गरव्या जातीसाठी २० * १५ सेमी अंतर ठेवावे . 

राईस स्टेम बोअरर उर्फ तांदुळाच्या खोडकिडीचे व्यवस्थापन 

राईस स्टेम बोअररमुले कणसांची संख्या व एकंदर उत्पादन घटते . ह्या किडीच्या सहा प्रमुख प्रजाती आहेत आणि त्या भातपिकाचे भरपूर नुकसान करतात . कावेरी नदीच्या त्रिभुज प्रदेशात खोडकीडीच्या चार जाती सापडतात - स्क्र्पोफेगा इंस्त्युर्ला ( पिवळ्या रंगाचा ) , चीलो साप्रेसालीस ( अंगावर पट्ट्या असलेला ) , चीलो साप्रेसालीस ( अंगावर पट्ट्या असलेला ) , चीलो ओरसिलीस ( सोनेरी ) आणि सेसामिया इन्फरन्स ( गुलाबी ) ह्या जाती वेगवेगळ्या अवस्थांतील भातपिकाचे अखंड नुकसान करीत असतात असे अडठुराई येथील तामिळनाडू भात संशोधन संस्थेच्या एका संशोधनात्मक पाहणीत आढळलेले आहे . 

खोडात राहणार्या अळ्या ( लाव्हा ) खोड आतून पोखरून खातात . काहीवेळा अन्न्वाहक नलिका तोडतात आणि ह्यामुळे पिक तुर्यावर येण्याआधीच डेड हार्ट्स तयार होतात किंवा तुरे आल्यानंतर व्हाईट हेड्स किंवा व्हाईट इअर दिसून येतात . 

पोषक घटक 
हवामानाच्या विविध स्थितीमध्ये कीड टिकून राहण्यास अनेक घटक पोषक ठरतात , उदा . नायट्रोजनचे जास्त प्रमाण , मातीमध्ये सिलीकाचा अभाव , कमी तापमान व अधिक आर्द्रता असलेली थंड कोरडी हवा , पूर्वीच्या पिकाचे अवशेष शेतात शिल्लक असणे इ . 

व्यव्यवस्थापनात्मक उपाय 

किडीच्या बंदोबास्तासाठीच्या एकात्मिक उपायमध्ये संवार्ध्नात्मक ( कल्चरल ) , जीवशास्त्रीय ( बायोलोजीकल ) तसेच वर्तनात्मक ( बिहेवियरल ) दृष्टीने विचार करता येतो , टो असा 

( हवामानानुसार ) लवकर तयार होणाऱ्या व चांगल्या नगरीची गरज असलेल्या जातींची लागवड करणे जमिनीचा pH ७ पेक्षा जास्त असल्यास , दर एकरी २.५ किलो स्युडोमोना फ्ळूरोसंस / PGPR कान्सोतीर्याचा , २५ किलो कडूनिंब - पेंड आणि २५० किलो चांगल्या कुजलेल्या खतासाहित , वापर करणे . तसेच , अखेरच्या  नांगरटीनंतर जमिनीचा pH ७ पेक्षा कमी असल्यास ट्रायकोडर्मा व्हीरीडचा वापर करणे . बियाण्यावर प्रक्रिया करणे - प्रत्येकी करणे - प्रत्येकी एक किलो बियाण्यावर १० ग्राम ह्या प्रमाणात स्यूडोमोना फ्लूरोसंस / पीजीआर कसोटीयाची प्रक्रिया करणे / एक हेक्टर जमिनीवर लावता येतील इतकी रोपे २.५ किलो कसोटीया पी फ्लूरॉसंमध्ये बुडवणे . 

रोपांची पूर्ण पेरणी करण्याआधी त्यावरील खोद्कीद्यांची अंडी काढून टाकणे 

पिकाच्या वाढीतील किडीला बळी पडण्याच्या नाजूक दिवसांमध्ये शेताची निट पाहणी करून डेड हार्ट्स तसेच व्हाईट हेड्सचा छ्डा लावणे . रोपांची पुर्न्पेरणी केल्यानंतर २८ दिवसांनी , एक आठवड्याच्या अंतराने तीन वेळा , अंडी खाणार्या ट्रायकोग्रामा जपोनिकामाचा वापर करणे . तसेच ह्या पूर्णपेरणी नंतर ३७ , ४४ व ५१ दिवसांनी ट्रायकोग्रमा चीलोनिक्साचा वापर करणे .